Sắp hết tháng Hai, cây gạo bên dốc đá cạnh bờ hồ bắt đầu thắp lửa. Ban đêm có tiếng chim lẻ bạn cứ thả vào không gian vắng lặng từng hồi thê thiết... Mẹ nhớ như in các thời điểm, cả những khoảnh khắc trong ngày dù chỉ thoáng qua nhưng rất đỗi quen thuộc. Mỗi lần về thăm, mẹ hay lặng nhìn mọi thứ của căn nhà sàn nằm bên con đường dẫn lên núi Hòn Hỏa. Mấy bậc cầu thang nhẵn thín. Đoạn ống tre lồ ô dẫn nước ở lưng chừng suối về làng. Cả dây thép căng ra làm dây phơi quần áo. Mẹ hay nhắc về những hình ảnh cũ với niềm tự hào khôn tả. Dường như trong ký ức, tất cả vẫn còn nguyên vẹn, rõ ràng, dẫu mẹ đã xa Đồng Chùa, xa dòng thác Cao Muôn, xa tiếng dệt thổ cẩm ở Làng Teng... kể từ ngày tôi chuyển công tác về phố.

2. Ngày Chủ nhật, mưa rây bụi nhưng thấm lạnh. Phố phường giăng mắc trong màn nước đục mờ. Mẹ ngồi bên bậc tam cấp, có ý chờ tôi đi cà phê với bạn về. Mẹ nhắc, đầu tháng sau tôi phải đưa mẹ về thăm làng, có khi mẹ không trở lại phố nữa. Tôi nghe mà thấy buồn, nhưng tôi biết rõ tính mẹ, đã nói là làm dù rất thương cháu, hiểu được tính chất công việc của con mình.

Mẹ bảo thêm gì đấy nhưng tôi không nghe rõ. Nói xong, mẹ từng bước chậm ra ngõ. Tôi theo sau. Mẹ đứng cạnh cây hoa ban đỏ ba năm tuổi, cành đã đâm ngang và lá non mơn mởn.

- Hàng ban đỏ trong khuôn viên bảo tàng dạo này cũng đã trổ hoa!

Tôi cầm tay mẹ, cảm giác có lỗi khi đã tách mẹ ra khỏi những gì thuộc về, là cội nguồn sâu xa, là yêu thương miên viễn. Mẹ cùng thanh xuân đi qua những năm tháng với thăng trầm, vui buồn từng trải. Với mẹ, niềm tự hào về quê hương, về truyền thống cách mạng là nguồn mạch chảy mãi trong tim. Tôi biết không phải ngẫu nhiên mà mẹ nhắc về hàng cây ban đỏ, về đỉnh Cao Muôn nghiêng bóng chiều vời vợi, về địa danh nổi tiếng có di tích Khởi nghĩa Ba Tơ mà từ xa xưa đã gắn với câu ca: "Bến Buôn là chỗ gặp nhau/ Đổi chác hàng ở dưới xuôi, trên nguồn"... Đấy là những hình ảnh bình thường nhưng đã làm rạng ngời ký ức đẹp về ông ngoại, người du kích anh hùng. Trong phòng trưng bày của bảo tàng, bên cạnh những kỷ vật hiếm hoi còn sót lại là những bức hình đã phai màu thuốc hoặc được phục dựng lồng khung trang trọng. Ngày còn nhỏ, tôi ngạc nhiên và reo lên thích thú khi theo mẹ đến đây, tận mắt chứng kiến những hình ảnh ấy.

Minh họa: Võ Văn

3. Mỗi buổi sáng, trong ngôi nhà nhỏ những âm thanh quen thuộc bắt đầu vang lên, tôi biết mẹ cũng vừa thức giấc rồi ngồi dậy, quấn lại tóc, quờ chân tìm dép. Thường, trước khi khóa cổng tôi nói vọng vào rằng bọn con đi làm đây, rồi nhấn ga, chiếc xe máy vù đi, xa dần. Như thành lệ, mẹ chậm bước ra hiên, nơi đặt chiếc bàn thấp và mấy ghế con. Tôi đã chuẩn bị sẵn bữa sáng cho mẹ, khi thì ổ bánh mì hay tô bún, lúc thì gói xôi...

Mẹ xuống phố ở với vợ chồng tôi đến nay chừng mười năm. Thỉnh thoảng, tôi đưa mẹ về thăm làng, thăm họ hàng, có khi ở lại một đêm rồi trở lại phố. Thực ra, lúc đầu nghe vợ chồng tôi có ý định đón mẹ xuống phố ở, mẹ nhất quyết không chịu, vì còn hương khói cho ông bà tổ tiên, rồi vườn tược, bầy gà... Nhưng sau, bị thuyết phục mãi, lại có lý là để các con tiện chăm sóc, báo hiếu, mẹ miễn cưỡng theo. Mấy ngày đầu nhớ quê, nhớ không gian rộng rãi của rừng núi, gò bãi, nhớ tiếng gà gáy, tiếng heo kêu mẹ cứ trằn trọc, than vãn, không tài nào chợp mắt được.

Làm sao mẹ có thể mau quên khi đã gắn bó gần hết cuộc đời nơi chốn quê yên bình đậm tình người kia chứ. Mỗi sáng dậy là í ới rủ nhau lên rẫy, xuống ruộng hay những buổi đi rừng, ngồi cạnh bờ suối mát rôm rả chuyện áo cơm, chuyện con cái. Những vạt keo đang kỳ thu hoạch, những luống rau xanh mướt dọc triền dốc. Rồi những đêm mưa gió, lũ lụt nữa, khi con trai chưa về kịp, hàng xóm, dân quân tới hỏi thăm, buộc lại tấm phên, chằng lại cái chái bếp. Trong căn nhà sàn cũ kỹ, nơi tôi chào đời mẹ luôn thấy lòng ấm áp và nghĩ rằng không bao giờ xa chốn này được. Vậy mà giờ mẹ khó có dịp trở về, vì tôi bận việc đi suốt và lại không an tâm khi để mẹ sống một mình.

Hằng ngày mẹ thơ thẩn vào ra, hết ngồi lại nằm. Cái ti vi màn hình phẳng thì nhiều nút, nhiều kênh mẹ lại không rành. Buồn lắm. Còn bàn thờ cha, vì nhà chật chội, tôi phải đặt trên gác áp mái. Muốn lên thắp hương mẹ phải lần theo hai chục bậc cầu thang, mà mẹ thì già rồi, chân run lại mỏi nữa nên không thể lên xuống nhiều được. Nhiều lúc nhớ cha quá, mẹ bấm bụng lần từng bước để lên nói chuyện với cha. Mẹ thủ thỉ mọi chuyện, y như rằng cha còn sống. Có hôm mẹ lên thắp hương cho cha vào lúc trưa, mái tôn nóng rang, mồ hôi nhễ nhại, mẹ hỏi cha nóng như thế này ông chịu được không, hay là tui mang ông về núi cho mát. Thảo nguyên rộng, vườn xanh, sông suối tha hồ tận hưởng. Ở đây ngột ngạt quá, tui cũng chịu không nổi rồi! Tôi nghe mà lòng quặn thắt.

4. Những chiều mưa ở phố thường khiến mẹ nhớ làng, nhớ núi. Mẹ bảo mưa núi không kéo dài, chỉ ào xuống trong chốc lát, nhưng đấy là nguồn nước mát tưới tắm cho núi rừng, nương rẫy. Vào những buổi chiều sắp mưa, bầu trời ủ dột, mây đen kéo về bao phủ, khiến không gian ngưng đọng, người đi đồng, lên núi đều phải nhanh chân chạy về. Mưa ở núi thường kèm theo dông sét.

Mẹ hay ngồi tư lự, nhớ về chốn cũ. Tôi vẫn biết, mẹ đã lớn tuổi làm sao chịu được khi suốt ngày tù túng trong ngôi nhà chỉ sáu mươi mét vuông. Tôi lại quá cẩn thận, nhắc mẹ hạn chế tiếp xúc với người ngoài. Tôi còn dặn nếu ai có việc gì cần liên hệ, cứ để họ đứng ngoài cổng, chứ mẹ đừng mời vào nhà. Shipper giao hàng thì cứ hẹn chiều tối quay lại. Thành ra, mẹ đã buồn lại thêm ức chế. Cuối cùng, tôi phải giao chìa khóa cổng cho mẹ, tuy nhiên dặn mẹ không được đi đâu xa, kẻo lạc.

Từ ngày ấy, mẹ có vẻ vui và nói chuyện nhiều hơn. Những người sống quanh tôi lâu nay rất thân tình và cởi mở. Con hẻm ngoằn ngoèo hơn trăm căn nhà san sát nhau, mỗi người mỗi việc. Sáng sớm là kéo nhau đi, tản ra khắp nơi để mưu sinh, đến chiều tối mới về. Ồn ào chốc lát rồi ai về nhà nấy. Thành thử mẹ chỉ gặp mấy người già, có người cũng từ quê lên trông cháu, coi nhà.

- Hôm nay mẹ rất vui con à!

Câu nói của mẹ quá bình thường nhưng tôi nghe sao mà thương cảm. Lẽ ra tôi biết điều này sớm, và không quá lo xa và ích kỷ thì mẹ có thể nguôi nỗi nhớ quê, nhớ núi.

Hai mắt mẹ hoe đỏ. Người ta thường bảo, người già hay xúc động, mủi lòng. Mẹ cũng thế, nhưng đằng sau giọt nước mắt mà người già thường để rớt xuống, lăn dài trên hai gò má nhăn nheo còn là giọt nước mắt tủi hờn, hồi ức lặn sâu vào lòng.

Hôm ấy, mẹ vào phòng ngủ sớm.

5. Mẹ có thói quen lật xem hình ảnh từ cuốn abum cũ trong lúc chờ tôi đi làm về. Tôi thì luôn cố tình lân la bên mẹ, khi thì kể mẹ nghe vài mẩu chuyện, khi thì hỏi mẹ vài điều. Nhất là khi tôi nhắc về đèo Ông Huyện, đền Thạch Tướng Quân, núi Sa Lung thế nào mẹ cũng hào hứng hẳn lên, cảm xúc như dòng nước ào ạt tuôn dòng.

Hàng ban đỏ dọc đường phố đã bung hoa, đỏ rợp. Mẹ khoe với tôi điều ấy, dĩ nhiên tôi giả vờ ngạc nhiên để mẹ có cái cớ trách móc. Tôi chú ý thấy mẹ hay đứng cạnh cây ban đỏ trước ngõ. Có khi còn chạm tay vào từng lá non mềm mại, rồi thật nhẹ nhàng mẹ vuốt từng chiếc giống như nâng niu một cái gì quý giá. Mà không quý, không thương sao được. Đấy là một góc kỷ niệm, gợi thức trong thẳm sâu lòng mẹ về dòng sông Bôn, về con đường quanh co dẫn lên thảo nguyên Bùi Hui. Mẹ như đang thấy mình đi dưới những tán cây xanh, lội qua suối Tà Năng để đến đám ruộng bậc thang mùa lúa trổ. Mẹ thấy lòng hồ hởi khi nghe tin cau trúng mùa, được giá.

6. Đêm ở làng thẳm sâu và tĩnh lặng. Tôi miên man trong dòng suy tưởng về sự bình yên đang trở về bọc lấy tâm tư. Cái cảm giác lâng nhẹ, mới mẻ như lần đầu nghe tên mình vọng lại từ vách núi, từ điệp trùng rừng xanh. Tôi đã hiểu nỗi lòng của mẹ để thấy cần yêu hơn mảnh đất mình được sinh ra và lớn lên. Mạch nước đầu nguồn trong vắt. Trái sim, trái chà là từng ăn suốt quãng đời thơ dại. Tôi nhớ lại những lần theo mẹ lên rẫy, ngồi trong chòi gặm bắp ngô. Con dốc đầy đá cuội nối làng với đường lớn đưa tôi đến trường... Ký ức của người xa núi lâu ngày nhiều vô kể. Tôi từng nghe mẹ kể về tên gốc của làng, về hành trình tìm đất, tìm nước của cộng đồng người Hrê. Tôi mộng mơ và đắm chìm vào những truyền thuyết, những huyền thoại của làng. Tôi từng nghe và hát theo làn điệu ca choi trong những lần sinh hoạt tập thể của đoàn thanh niên...

Mẹ vẫn chưa đi ngủ. Mẹ tựa lưng vào vách nhà, tay mân mê chiếc váy mới. Hương cau phảng phất, mê đắm. Cái mùi hương quen thuộc phả vào không gian cảm giác dịu êm và sáng ra thế nào khắp sân hoa cau ngập đầy. Bất giác mẹ ngước lên như muốn tìm trong tán lá đen ngòm kia một chùm hoa cau trắng ngà... Trăng thượng tuần tỏa ánh sáng bàng bạc khắp vườn. Tiếng côn trùng rỉ rả. Mấy cánh dơi nghe động bay loạn xạ. Có con bất cẩn va vào thân cau, rơi bịch xuống sân. Hình như giờ này mọi người đã yên giấc. Thỉnh thoảng vài tiếng chó sủa bâng quơ, đuổi nhau chạy dọc con đường bê tông mới mở rộng. Mẹ cứ ngồi như vậy, tôi biết lòng mẹ đang chạm lắng bao suy nghĩ.

Bất ngờ, mẹ quay lại bảo tôi nán lại làng một hôm. Năm nay lễ kỷ niệm tổ chức lớn, có nhiều cán bộ ở trung ương và tỉnh về. Mẹ sẽ gặp lại những lão thành cách mạng, những nhân chứng một thời kỳ kế tục truyền thống hào hùng từ đội du kích năm xưa.

Niềm háo hức, chờ đợi của mẹ đã lan tỏa sang tôi. Tôi hình dung, giữa hai bên rực rỡ cờ hoa, tôi dắt mẹ vào thăm bảo tàng.

Tổng hợp nhiều nguồn