Là con thứ hai trong gia đình 6 người con ở Hà Tĩnh, cha mẹ đổ vỡ, Tâm chọn học bổ túc và học nghề để sớm đi làm, nhường cơ hội học hành cho các em. Cô tự học tiếng Hàn sau đó dạy tiếng Việt cho người nước ngoài để luyện ngôn ngữ và tìm hiểu văn hóa.

Một năm sau, cô được mời làm trợ lý giám đốc một công ty Hàn Quốc. "Không bằng cấp thì phải học gấp đôi người khác", cô nói. Thời đó, ban ngày cô đi làm, tối cắp sách đi học thêm kế toán, quản trị văn phòng và tiếng Anh.

Bằng sự nỗ lực, Tâm dần được cất nhắc làm trưởng phòng marketing với mức lương hơn 700 USD một tháng. Năm 19 tuổi, cô dồn hết vốn liếng mở công ty riêng.

"Khi không được đi học, không có ai chấm điểm hay thúc ép, tôi buộc phải rèn tính kỷ luật và tinh thần tự học", Tâm chia sẻ. Không có bằng cấp cũng khiến cô giữ được sự khiêm tốn và biết ơn vì "chỉ cần được ai đó hướng dẫn một chút, tôi đã thấy rất trân trọng".

Dù được coi là người thành công sớm Thanh Tâm vẫn tiếc vì "nếu được học đại học, sẽ tiếp cận tri thức hệ thống và có cái nhìn toàn diện hơn".

Cũng mới tốt nghiệp cấp 3, nhưng nhờ tự học công nghệ, anh Trần Quang Vinh, 37 tuổi, hiện sống tại San Francisco (Mỹ) từng được Google, Facebook mời về làm việc.

Từ năm 7 tuổi, Vinh đã yêu thích công nghệ và tự học vẽ trên máy tính. Mười tuổi, anh thành thạo Illustrator và Photoshop. Thi vào cấp 3, anh trượt trường chuyên và tốt nghiệp tại một trường phổ thông bình thường, sớm tự chủ tài chính nhờ nghề thiết kế đồ họa.

Qua từng dự án nhỏ, thu nhập của Quang Vinh tăng dần từ 3 triệu đồng lên 4.500 USD một tháng. Năm 27 tuổi, anh sang Mỹ tìm cơ hội dù từng bị hủy lời mời làm cố vấn thiết kế. Được tuyển vào vị trí giám đốc thiết kế, Vinh gặp trở ngại về khả năng truyền đạt. Để khắc phục, anh tập nói trước gương, chủ động phát biểu trong các cuộc họp và lắng nghe phản hồi từ đồng nghiệp.

Một năm sau, thiết kế của anh được Fox vinh danh là "đẹp nhất năm". Vinh nhận hàng loạt lời mời từ Google, Microsoft, Uber, Sony. Sau hai lần từ chối, anh đầu quân cho Google, sau đó làm lãnh đạo đội thiết kế trí tuệ nhân tạo cho Meta. Năm 2024, anh nghỉ việc, sáng lập công ty phần mềm Murror.

Những trường hợp như Vinh và Tâm không hiếm trong xã hội hiện đại. Theo công ty nghiên cứu Wealth-X, gần 30% tỷ phú thế giới không có bằng cử nhân, bao gồm cả những người chưa từng học đại học và bỏ dở việc học.

PGS.TS Nguyễn Thị Tố Quyên, Khoa Xã hội học và Phát triển, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, cho rằng mọi người không nên hiểu sai rằng "có thể thành công không cần học hành". "Các tỷ phú hay những người thành công như anh Vinh và Tâm chỉ không có bằng cấp. Họ không học đại học nhưng vẫn học không ngừng qua các kênh khác, bà Quyên nói. "Các tỷ phú không học hoặc bỏ học đại học có thể nhiều, nhưng chắc chắn số người thành công có bằng đại học vẫn chiếm tỷ lệ lớn hơn".

Theo chuyên gia, kiến thức được đào tạo bài bản tại đại học giúp người học có cái nhìn hệ thống, hình thành thế giới quan toàn diện để đánh giá vấn đề đa chiều hơn. Trong xã hội, người có bằng cấp cũng dễ tạo dựng niềm tin với khách hàng, đối tác.

Ông Trương Thanh Hùng, Phó chủ tịch Hội đồng cố vấn khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Quốc gia khu vực miền Trung, giám đốc điều hành FiNNO Group, cũng nhận thấy người thành công không cần bằng đại học ngày càng phổ biến, nhưng trong hệ sinh thái khởi nghiệp hiện tại không nhiều. "Tất cả các founder tham gia các chương trình ươm tạo và tăng tốc do FiNNO thực hiện từ trước đến nay đều ít nhất có một bằng đại học", ông nói.

Tuy nhiên, ông cũng cho rằng thành công của một người phụ thuộc nhiều yếu tố, không chỉ bằng cấp. Với startup công nghệ cao, trình độ chuyên môn rất quan trọng. Nhưng trong lĩnh vực dịch vụ, khả năng lãnh đạo, giao tiếp và tư duy linh hoạt mới là yếu tố quyết định.

"Bằng cấp không còn là tiêu chí cốt lõi khi startup gọi vốn hay tuyển đội ngũ sáng lập. Một tiến sĩ sẽ không tạo thêm giá trị nếu không chứng minh được vai trò thực tế với dự án", ông nói.

Nhưng chuyên gia hướng nghiệp Nguyễn Việt Linh (Hà Nội) có quan điểm khác. Trừ một số lĩnh vực đặc thù, nhiều doanh nghiệp hiện nay ưu tiên kỹ năng hơn đào tạo chính quy. Trong tư duy tuyển dụng quốc tế cũng không phân biệt giới tính, độ tuổi, bằng cấp.

Dữ liệu từ LinkedIn cho thấy năm 2021-2022, số tin tuyển dụng không yêu cầu bằng cấp tại Anh tăng 90%. Tại Mỹ, 20% tin tuyển dụng không đòi hỏi bằng đại học, tăng từ 15% năm 2021. 75% chuyên gia tuyển dụng cho rằng kỹ năng thực tế là tiêu chí quan trọng nhất.

Theo ông Việt Linh, chất lượng đào tạo đại học đại trà cùng sự phát triển công nghệ khiến quy trình sản xuất và công cụ làm việc thay đổi liên tục, kéo theo tiêu chí tuyển dụng cũng thay đổi.

Không có bằng cấp nhưng khi vào làm việc cho các doanh nghiệp, anh Trần Quang Vinh luôn được đánh giá cao nhờ những giá trị mang lại.

Cái giá anh phải trả khi không học đại học của anh là sự cô đơn. "Tôi không có bạn bè đồng hành trên hành trình khám phá bản thân", anh nói. Vinh luôn làm việc với những người lớn tuổi hơn nên khó kết bạn và đồng cảm hơn.

Ngô Đình Tuấn, 32 tuổi, quê Thanh Hóa, cho rằng học đại học không quan trọng bằng có đam mê với việc mình làm. "Công việc gì cũng phải đối mặt với khó khăn. Nếu không đam mê, không thể làm được", anh nói.

Tuấn từng đỗ đại học sau hai năm thi theo kỳ vọng của bố mẹ, dù điểm chỉ ở mức trung bình. Từ nhỏ, anh yêu thích nông nghiệp nhưng người thân không muốn anh quay về đồng ruộng. Bốn năm "mài đũng quần" trên giảng đường, hè nào anh cũng đến các trang trại để học hỏi mô hình.

Năm cuối đại học, anh quyết định bỏ học để làm nông. "Nhà tôi ở đầu làng, trang trại ở cuối làng, nhưng tôi phải đi vòng qua nghĩa địa chỉ để tránh bị gièm pha", anh kể.

Hiện tại, anh làm chủ trang trại nông nghiệp với doanh thu khoảng một tỷ đồng mỗi năm, cao hơn nhiều bạn cùng lớp đại học đang làm công ăn lương.

Dù vậy, Tuấn không thấy lãng phí bốn năm đại học. "Kiến thức ngành điện tử giúp tôi tiếp cận tài liệu online nhanh hơn, biết sử dụng mạng xã hội để tiếp thị và bán hàng", anh nói. Nếu được chọn lại, Tuấn vẫn sẽ học đại học, nhưng thi vào ngành nông nghiệp.

Kỹ sư IT Trần Quang Vinh nhận định sự hỗ trợ của AI đang tạo ra làn sóng triệu phú tuổi 19-21 tại Mỹ. Thành công không còn lệ thuộc vào tuổi tác hay năm học trong trường, trừ một số ngành đặc thù như y tế.

"Học gì đi nữa, hãy bổ sung thêm kỹ năng chủ động từ khả năng nghiên cứu và tận dụng AI", Vinh nói. Anh tin Việt Nam đang chuyển mình từ tư duy làm theo sang sáng tạo. Đây là cơ hội lớn cho thế hệ trẻ tạo khác biệt.

PGS.TS Tố Quyên nhấn mạnh trong thời đại số, người học có thể tiếp cận tri thức qua sách vở, mạng xã hội, đồng nghiệp và những người xung quanh. "Quan trọng là giữ được tinh thần học tập suốt đời", bà nói.

Với Thanh Tâm, học không còn là để giỏi hơn mà để sống sâu sắc hơn, hiểu mình và không làm tổn thương người khác. "Bây giờ tôi vẫn không ngừng học vì biết nhờ học mình mới có thể tiến xa", cô nói.